Hutman Ratuszny a Straż Miejska… pierwsze wzmianki o strażnikach
Co strażnik miejski ma wspólnego z hutmanem ratusznym? To odległy pierwowzór współczesnego strażnika a dokładniej dzisiejszego Naczelnika. Hutman nadzorował pracę cepaków, czyli dzisiejszych strażników. Ówcześni strażnicy odpowiadali za czystość i porządek, karali złoczyńców, stali na straży więzień i bram miejskich. Na wyposażeniu osobistym strażnicy z czasów monarchii stanowej mieli cepy dębowe okute żelazem.
Do zadań hutmana należała również dbałość o to, „żeby w niedzielę i inne święto uroczyste żadnych sprzedaży nie było oraz chronić miasto przed ogniem przez pilne doglądanie, czy gdzie pożar nie zagraża.”
Hutman Ratuszny w miastach o znaczącej roli był organem wykonawczym burmistrza i rady miasta, które w zakresie obowiązków miały utrzymanie odpowiedniego stanu bezpieczeństwa. O liczebności ówczesnej formacji decydowała przede wszystkim zasobność kasy miejskiej… choć już wtedy częściej kierowano się bezpieczeństwem mieszczan, niż wielkością wydatków.
Straż Miejska w królewskich dekretach
Cepaków zastąpili miejscy pachołkowi a tychże w XVII w. Król Jan Kazimierz dekretem z 1655r. zastąpił profesjonalnym, jak na owe czasy, 20 osobowym oddziałem strażników. I tak powstała w Warszawie Straż Miejska, którą dowodziło dwóch zacnych i odpowiedzialnych obywateli. Profesjonalizm i oddanie służbie nagrodzono przywilejem zwolnienia z obowiązku stawiania się w pospolitym ruszeniu. Miało być to gwarantem skutecznego i sumiennego wykonywania powierzonych im zadań.
Oddział strażników a to raz zwiększano, a to zmniejszano, w zależności od potrzeb i oczywiście zasobności skarbca, który w 1688 r. dekretem sądów asesorskich odciążono ustanawiając w Warszawie tzw. podatek pachołcy, który przeznaczano na utrzymanie liczącego wówczas 40 strażników oddziału.
W XVIII w. straż miejska przeszła kolejną metamorfozę. Zastąpiła ją milicja miejska wzorowana na wojskowych zasadach. Za panowania króla Augusta II liczyła ok. 100 osób, ale już w czasach Augusta III tylko 24 ludzi. Ówcześni strażnicy ubierali żupany o barwie żółtej i błękitnej. Wyposażenie osobiste miejskiego milicjanta stanowiły szable w czarnych pochwach i karabiny bez bagnetów. Milicja pełniła wartę przed mieszkaniem burmistrza, izbą sądową w czasie odbywających się tam rozpraw, a także w czasie pracy urzędników ratusza miejskiego.
W połowie XVIII w. za sprawą starosty warszawskiego A.F. Brühla utworzono też Straż Starościńską. Straż nosiła się w mundurach skrojonych na styl niemiecki, w barwach niebieskiej i żółtej, z czerwonymi kapeluszami i ładownicami na szerokim białym pasie. Uzbrojono ich w pałasze i karabiny z bagnetami.
Ciężkie czasy dla bezpieczeństwa a i tym samym straży, przyszły wraz z saską anarchią, rozkładem państwa i brakiem szczególnej dbałości o poziom bezpieczeństwa. Jedynymi istniejącymi urzędami dysponującymi władzą o charakterze policyjnym były wówczas urzędy marszałka i instygatora oskarżyciela publicznego pełniącego funkcje dzisiejszego prokuratora. Ci jednak dbali o bezpieczeństwo tylko i wyłącznie w miejscu, gdzie zatrzymał się monarcha wraz z dworem oraz w okolicach rezydencji królewskiej.
Dopiero w czasach stanisławowskich w 1775 r. powstał Departament Policji, który podlegał Radzie Nieustającej. Działał kilkanaście lat, ale skromne fundusze pozwoliły utworzyć jednak tylko kilkanaście podległych mu organów terenowych, tzw. Komisji „dobrego porządku". Jej zwierzchnictwu podlegały wszystkie miasta królewskie. Komisja, poza oczywiście ściśle policyjnymi i egzekutorskimi zadaniami, miała też zabezpieczać miasta przed powodziami, pożarami i chuligaństwem.
Nic nie poszło jednak na marne. Sejm Czteroletni, po uchwaleniu prawa o miastach i Konstytucji 3 Maja, uchwalił prawo o Komisji Policji Obojga Narodów, na którego podstawie powołano do życia Komisję Policji. Zadania były podobne do wykonywanych dziś przez straż miejską: przeciwdziałanie rozbojom, gwałtom, kradzieżom, "czuwanie nad obyczajnością powszechną", zwalczanie żebractwa i włóczęgostwa, przestrzeganie porządku na targach i jarmarkach (w tym egzekucji niezbędnych opłat), pilnowanie czystości placów i ulic, pomoc bezdomnym i kalekom, "zachęcanie Cyganów do obrania osiadłości". Dziełem Komisji było nadanie domom ścisłej numeracji.
U schyłku I Rzeczypospolitej powołano do życia Milicję Municypalną Warszawską. Powstała w czasie Insurekcji Kościuszkowskiej, miała bronić stolicy przed wojskami rosyjskimi. Z założenia pospolite ruszenie mieszczan i rzemieślników, a to wpłynęło na jej liczebność – ponad 21 tys. osób. Część walczyła w okopach, część stanowiła odwód, a jedna czwarta pilnowała porządku w mieście. Zasłynęła listopadowymi (1794 r.) walkami na szańcach Pragi.
Czasy zaborów …
Kolejne zabory, utrata niepodległości, w konsekwencji wprowadzenie prawa, instytucji i urzędników państwowych rekrutowanych z państw zaborczych. Dyrekcją Policji w Warszawie kierował niemiecki urzędnik Schimmelpfenig von der Oye. Po ewakuacji władz zaborczych w 1806 r. pieczę nad miastem obrał książę Józef Poniatowski, a naczelnikiem policji mianował Joachima Muszyńskiego. Kilka miesięcy później zastąpił go Aleksander Potocki. W oparciu o prawo napoleońskie i wzory francuskie ustanowiono komisarza policji. Do jego zadań należały także ochrona porządku i podejmowanie działań zapobiegawczych w wypadku wybuchu epidemii. System ten obowiązywał do 1813 r., a więc klęski i tragicznego odwrotu Wielkiej Armii oraz zajęcia obszaru Księstwa Warszawskiego przez Rosjan.
Wraz z przybyciem Rosjan, w Warszawie wprowadzono system carski. Nastały czasy inwigilacji, ograniczenia wystąpień i organizowania spisków politycznych o charakterze niepodległościowym. Policja polityczna daleka była od pełnienia typowych zadań służb porządkowych. Prowokacja, szpiegowanie, korupcja i łapówkarstwo zdominowały wiele sfer życia Polaków.
Dopiero w 1817 r. powstała w Warszawie policja municypalna kierowana przez arystokratę Mateusza Lubowidzkiego, późniejszego wiceprezydenta Warszawy i senatora Królestwa Polsiego. W jej strukturach wyodrębniono policję śledczą, sądowo-policyjną, urząd targowo-tandetny, służbę rogatkową.
W czasie Powstania Listopadowego działała Gwardia Narodowa Warszawska. Liczyła wówczas około 6 tys. Osób. Byli to zamożni mieszczanie. Gwardia miała charakter paramilitarny. Patrolowano ulice, strzeżono przedsiębiorstwa, urzędy publiczne. Równocześnie funkcjonowała Gwardia Miejska, którą tworzyli zamożniejsi mieszczanie pochodzenia żydowskiego. Po upadku Powstania organizacje te przestały istnieć.
Wprowadzony w 1817 roku carski model policyjny przetrwał do upadku Powstania Styczniowego. W1868 r. reformy cara Aleksandra II zlikwidowały wszystkie dotychczasowe służby policyjne powołując w ich miejsce policję ogólną skopiowaną na wzór zachodnioeuropejski. Na wsiach powstały straże ziemskie, a w miastach policja miejska. Służby w niej nie mogli pełnić Polacy i Żydzi. W zaborze austriackim funkcje policyjne pełniły dyrekcje policji oraz oddziały żandarmerii utworzone 1849 r. W miastach za stan bezpieczeństwa i utrzymanie porządku odpowiedzialni byli sędziowie ziemscy (landwójtowie), ustanowieni w poszczególnych dzielnicach. Ci zaś mieli do pomocy stróżów nocnych i ziemskich.
Pozycja straży w odradzającym się państwie
W początkowym okresie pierwszej wojny światowej ukształtował się w Warszawie Centralny Komitet Obywatelski miasta stołecznego Warszawy. Organami wykonawczymi komitetów obywatelskich w tych sprawach stały się straże obywatelskie. Ujednolicono struktury Straży Obywatelskiej. Nadzorowało ją prezydium wraz z komendanturą. Komendanturę tworzyły kancelaria główna oraz wydziały: zewnętrzny, miejscowy, wywiadowczo-kryminalny, prawny i intendentura, straż obyczajowa, kasa i zarządy gmachu.
Werbunek do Straży Obywatelskiej rozpoczęto już w czasie wojny, a dokładnie pod koniec lipca 1915 r. Po opuszczeniu Warszawy przez Rosjan Straż Obywatelska przejęła pieczę nad bezpieczeństwem miasta i jego obywateli. Realizowała również zadania prewencyjne , które miały zapobiec przestępstwom przeciwko mieniu i zdrowiu, kontrolowała ruch uliczny i sanitarny. Początkowo rozbudowaną do 7 tys. Ludzi zmniejszono aż do 2,5 tys.
Po porozumieniu z władzami niemieckimi 1 II 1916 r. Straż Obywatelską zastąpiono zawodowa, płatną Milicję Miejską.
Milicja Miejska była instytucją całkowicie samorządową (choć władze lokalne były podporządkowane zaborcy), podległą magistratowi Warszawy. Na jej czele stanął naczelnik, którego funkcję do kwietnia 1918 r. pełnił książę Franciszek Radziwiłł, a jego zastępcami byli: Ludwik Ptaszyński i Marceli Łączkowski. Kolejnymi naczelnikami Milicji byli: M. Szaciński, a od 11 XI 1918 r. mianowany przez Józefa Piłsudskiego J. Jur Gorzechowski.
Milicja pozbawiona uprawnień politycznych i kryminalnych stała na straży utrzymania porządku na ulicach, prowadzenia sprawy dotyczących stanu sanitarnego, przemysłowego, handlowego i budowlanego, jak też spraw obyczajowych. Jednolicie umundurowanych i uzbrojonych w białą broń Milicjantów Miejskich opłacały samorządy.
Jej rola zmieniła się w listopadzie 1918 r., kiedy to licząca około 2300 ludzi Milicja Miejska brała czynny udział w rozbrajaniu Niemców. Tym samy przejęła większość kompetencji policyjnych. W dniu 9 stycznia 1919 roku Naczelnik Państwa podpisał dekret o organizacji Policji Komunalnej, opartej na jednostkach Milicji Miejskiej. Był to organ samorządu, mający za zadanie zapewnienie bezpieczeństwa publicznego oraz wykonywanie poleceń władz państwowych i samorządowych. Władzę zwierzchnią nad tą formacją przejął Wydział Policyjny MSW przekształcony 20 stycznia 1919 roku w Naczelną Inspekcję Policji Komunalnej pod kierownictwem Mariana Borzęckiego.
Milicję Ludową i Policję Komunalną podporządkowano jednej Komendzie Głównej. Na tym nie koniec transformacji. Na początku 1919 r. powstał pomysł stworzenia jednolitej i ogólnopaństwowej służby policyjnej. Zgodnie z projektem ustawy przedstawionej Sejmowi 16 maja, miała to być „Straż Bezpieczeństwa". 17 czerwca 1919 roku rozwiązano Komendę Główną Policji Komunalnej i Milicji Ludowej. 24 lipca 1919 roku uchwalono ustawę o Policji Państwowej. Policja miała być państwową organizacją służby bezpieczeństwa odpowiedzialnej za ochronę bezpieczeństwa, spokoju i porządku publicznego. Organizacja policji została dostosowana do podziału sądowego kraju. Władzę naczelną pełnił komendant główny. Na szczeblu województwa działały komendy okręgowe, a powiatu - komendy powiatowe policji. Najmniejszymi komórkami były komisariaty i posterunki. Wyższych funkcjonariuszy mianował minister spraw wewnętrznych, a niższych komendanci okręgowi. Struktura policji państwowej krystalizowała się przez cały okres dwudziestolecia międzywojennego. W tym czasie nie istniała w stolicy wyspecjalizowana i wyodrębniona służba będąca czymś w rodzaju służby typowo komunalnej i nadzorowanej przez samorząd.
Miejska Służba Porządkowa
W 1984 r. władze Warszawy powołały Miejską Służbę Porządkową. Była to formacja umundurowana, na prawach mianowanych urzędników państwowych. Postawiono jej zadanie zwiększenia i wzmocnienia kontroli przestrzegania ładu, porządku i estetycznego wyglądu miasta oraz poszanowania mienia użyteczności publicznej.
W 1990 r., po wejściu w życie Ustawy dnia 6 kwietnia 1990 r. o Policji, na terenie całego kraju rozpoczęto tworzenie straży miejskich, na podstawie tejże ustawy oraz statutów, które każda jednostka wypracowywała zgodnie z wzorcową z ustawy.
21 stycznia 1991 r. Uchwała Nr XII/54/91 Rady Miasta Stołecznego Warszawy, na podstawie ustawy z dnia 18 maja 1990 r. o ustroju samorządu m.st. Warszawy oraz ustawy z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Policji, zobowiązała Prezydenta Miasta Stołecznego Warszawy do utworzenia Straży Miejskiej oraz nadania jej statutu i regulaminu. Jednocześnie uległa rozwiązaniu Miejska Służba Porządkowa, a jej funkcjonariusze stali się funkcjonariuszami Straży Miejskiej.
Straż Miejska m.st. Warszawy
Tak oto Zarządzeniem Nr 10/91 z 24 maja 1991 r. ówczesny Prezydent Stanisław Wyganowski powołał z dniem 1 czerwca 1991 r. Straż Miejską m.st. Warszawy jako jednostkę organizacyjną Związku Dzielnic-Gmin Warszawy. 8 listopada 1991 r. na Placu Bankowym 120 jej funkcjonariuszy złożyło ślubowanie władzom państwowym, samorządowym i społeczeństwu. Pierwszymi komendantami zostali: Janusz Korzeniowski, a kilka miesięcy później Andrzej Troicki. Strażników wyposażono w środki przymusu bezpośredniego i bardziej funkcjonalne umundurowanie. Terenem działania był obszar całej Stolicy.
Powyższym Zarządzeniem Prezydent nadał Straży Miejskiej m.st. Warszawy statut, określający organizację, cele i zadania oraz zatwierdził regulamin organizacyjny, będący podstawą działania funkcjonariuszy. Straż Miejska została powołana dla poprawy bezpieczeństwa obywateli, porządku, ładu i estetyki miasta, dla ochrony interesów i mienia, pomocy w rozwiązywaniu codziennych problemów mieszkańców stolicy oraz eliminacji zjawisk patologii społecznej.
Straże Gmin Warszawskich
W latach 1994 – 1998, poza Strażą Miejską m.st. Warszawy działały też straże utworzone dodatkowo przez niektóre gminy – Białołęka (od października 1994 r. do grudnia 1998 r.), Centrum (od czerwca 1995 r. do grudnia 1998 r.) i Targówek (października 1994 r. do grudnia 1998 r.).
Straż z Targówka jako pierwsza wprowadziła w swojej dzielnicy nową formę współpracy z policją – tzw. patrole mieszane. Składały się one ze strażnika i policjanta. Dzięki temu można było zadysponować do służby więcej patroli, co zwiększyło możliwości interwencji. W drugiej połowie lat 90. XX w. powstały na Ursynowie, a potem także na Białołęce, patrole ekologiczne zajmujące się zabłąkanymi, agresywnymi lub chorymi zwierzętami i przypadkami zagrożenia środowiska naturalnego. Pod koniec 1995 r. utworzono Referat ds. pomocy osobom nietrzeźwym, który wspomagał Policję w przewożeniu osób do Izby Wytrzeźwień. Od 1998 r. na Ursynowie pojawiły się również patrole rowerowe. Ta forma przemieszczania się patroli okazała się bardzo skuteczna w terenach zabudowanych i w parkach, co spowodowało, że wprowadzono je także w innych oddziałach dzielnicowych Straży Miejskiej.
Od 1995 r. Straż Miejska rozpoczęła działalność w zakresie profilaktyki bezpieczeństwa w szkołach. Strażnicy prowadzili pogadanki o bezpieczeństwie, o zachowaniu się na drogach oraz w sytuacjach niebezpiecznych. Rozpoczęto patrolowanie okolic placówek oświatowych, co doprowadziło do powołania patroli szkolnych. W efekcie pozytywnego odbioru społecznego tych działań, w Straży Miejskiej Gminy Warszawa Centrum powołano w 1996 r. Referat Profilaktyki. Po roku 1999 podobny referat powstał w Straży Miejskiej m. st. Warszawy. O zainteresowaniu tą formą współpracy ze Strażą Miejską ze strony władz szkolnych świadczą liczby – w 1996 roku Referat współpracował z 30 szkołami, obecnie współpraca ta dotyczy ponad 500 placówek.
Jedna Straż Miejska w Warszawie
Podstawowym aktem prawnym stanowiącym o funkcjonowaniu straży gminnych jest ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o strażach gminnych. Na jej podstawie wydawane są odrębne przepisy regulujące szczegółowe zasady działania tych formacji. 6 kwietnia 1998 r. Rada m.st. Warszawy, w związku z powyższą ustawą oraz na podstawie ustawy z dnia 25 marca 1994 r. o ustroju m.st. Warszawy, podjęła uchwałę w sprawie nadania regulaminuStraży Miejskiej, określającego m.in. zadania, środki działania i organizację jednostki oraz obowiązki i uprawnienia funkcjonariuszy.
Od 1 stycznia 1999 r. w stolicy działa jedna formacja o nazwie Straż Miejska m.st. Warszawy, jako skutek wejścia w życie kolejnych zapisów ustawy o strażach gminnych, z których treści wynika, że w mieście, które jest związkiem komunalnym, może działać tylko straż miejska utworzona przez radę miasta.
Komendanci Straży Miejskiej m.st. Warszawy 1991-2011
Na przestrzeni lat Strażą Miejską m.st. Warszawy kierowali kolejno: Janusz Korzeniowski (lipiec 1991 – listopad 1991), Andrzej Troicki (grudzień 1991 – kwiecień 1995), Marek Magowski (maj 1995 – czerwiec 1999), Jerzy Szeląg (czerwiec 1999 – marzec 2001), Marek Kujawa (maj 2001 – grudzień 2002), Witold Marczuk (listopad 2002 – listopad 2005), Bogdan Sakowicz (listopad 2005 – grudzień 2006), Zbigniew Leszczyński od grudnia 2006 r.
Każdy z nich wniósł wkład w rozwój i wzmocnienie formacji, którą zarządzał. Licząca na początku lat dziewięćdziesiątych 121 osób Straż Miejska na trwałe wpisała się w pejzaż stolicy, stopniowo przejmując nowe zadania, które wynikają ze specyfiki stołecznej aglomeracji. Dziś warszawska formacja jest największą i najprężniej działającą w Polsce. Zatrudnia w swoich szeregach niemal 2000 osób i wciąż zyskuje nowe kompetencje, coraz skuteczniej dbając o porządek i bezpieczeństwo w Warszawie.
Straż Miejska m.st. Warszawy współcześnie
Aktualna struktura Straży Miejskiej m.st. Warszawy została wprowadzona na podstawie uchwały nr VI/59/2007 Rady m. st. Warszawy z dnia 2 marca 2007 (z późniejszymi zmianami) w sprawie nadania Regulaminu Straży Miejskiej m.st. Warszawy.
Informacje dotyczące aktualnej struktury oraz zadań realizowanych przez Straż Miejską m.st. Warszawy znajdą Państwo w górnym pasku menu.
Opracowano na podstawie:
W.Strzelecki, Bezpieczeństwo na ziemiach Polski. Od kmiecia grodowego do granatowej armii, Warszawa 1934r.
Ustawa z dnia 08.03.1990r. o samorządzie terytorialnym DZ.U.01.nr 142 poz.1591 ze zmianami
Informacje własne Straży Miejskiej m.st. Warszawy
